Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ: Η ΚΟΙΝΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΚΑΙ Ο ΠΕΡΙΤΤΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Με τον Οργουελικό νόμο για την αξιολόγηση των δημοσίων υπαλλήλων, καλούνται κρατικοί αξιωματούχοι να βλάψουν συνανθρώπους τους.  Ο νόμος ορίζει ότι πρέπει υποχρεωτικά να βαθμολογηθεί από τους προϊσταμένους τους ένα ποσοστό 15% υπαλλήλων με βαθμό κάτω από την βάση.  Ακόμη και αν σε μια υπηρεσία όλοι είναι άριστοι, ακόμη και σε υπηρεσίες που λόγω υποστελέχωσης οι λίγοι εναπομείναντες αγωνίζονται με αυτοθυσία και υπέρβαση των προσωπικών τους ορίων να ανταποκριθούν, θα πρέπει το 15% εξ αυτών να βαθμολογηθεί κακά.  Η πρώτη βεβαιότητα είναι ότι ο νόμος αυτός είναι ο πρόλογος για απολύσεις.   Η δεύτερη βεβαιότητα είναι ότι κανεις δεν πιστεύει ότι η αξιολόγηση αυτή θα είναι αξιοκρατική.

Ο «παράλογος» αυτός νόμος είναι ενταγμένος στη λογική του περιττού ανθρώπου  (Περιττοί υπάλληλοι που πρέπει να μπουν στην διαθεσιμότητα ή να απολυθούν, περιττοί επιστήμονες, περιττοί μετανάστες περιττοί ασθενείς κ.ο.κ).  Το δράμα του περιττού του διωγμένου του άχρηστου ανθρώπου είναι από τις πιο τραυματικές εμπειρίες. 

Να γιατί τα στελέχη στην κρατική ιεραρχία που καλούνται να εφαρμόσουν τον νόμο, καλούνται στην ουσία σε μια συμμόρφωση με την εξουσία που προσβάλλει έντονα τις δικές τους αξίες, σε ενα πογκρόμ εναντίον συνανθρώπων τους.

            Τέτοιες ηθικές κρίσεις προκύπτουν στους ανθρώπους που απαρτίζουν την γραφειοκρατική μάζα των αυταρχικών καθεστώτων.  Στο βιβλίο της «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ-η κοινοτυπία του κακού» η Ηannah Arendt εξηγεί πως μπόρεσε στην ναζιστική Γερμανία να συντελεστεί μια ασύλληπτη θηριωδία.  Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου ο Γερμανός Αξιωματικός των Ναζί, Adolfh  Eichmann,   θεωρήθηκε υπεύθυνος για την εξόντωση  εκατομμυρίων ατόμων. Τα αποτρόπαια αυτά εγκλήματα πραγματοποιήθηκαν λόγω υπακοής και εκτέλεσης εντολών. Το απόλυτο ή ριζικό κακό εμφανίστηκε δια μέσου ενός συστήματος το οποίο δεν είχε ανάγκη από διεστραμμένους ψυχοπαθητικούς, σαδιστές, μοχθηρούς ή σατανικούς ανθρώπους. Όχι βέβαια οτι όλοι αυτοί δεν βρήκαν φιλόξενο άσυλο στους μηχανισμούς του καθεστώτος.  Αλλά το σύστημα αξιοποίησε για την επιτέλεση του έργου του, μια στρατιά καθημερινών τύπων, όπως ο Adolfh  Eichmann, οι οποίοι στερήθηκαν δύο βασικών τους ιδιοτήτων που τους καθιστά ανθρώπινους: της φαντασίας   και της κριτικής σκέψης.   Να μπορούν δηλαδή με τη δύναμη της φαντασίας να νιώθουν, και να βλέπουν τα πράγματα με τα μάτια των θυμάτων τους. Το απόλυτο ή ριζικό κακό μετασχηματίζεται σε κοινότυπο κακό, σε κάτι που όλοι είναι σε θέση δυνάμει να πράξουν εάν έχουν μεταβληθεί - τακτοποιηθεί ως μέρος ενός λογικού συστήματος, εάν έχουν γίνει μια ομοιόμορφη μάζα.

Το αμφισβητούμενο πείραμα του Milgram (1963, 1974)  μελέτησε συστηματικά την υπακοή στην εξουσία.  Υπό το πρόσχημα ότι μετέχουν σε ένα πείραμα μάθησης στρατολογήθηκαν εθελοντές, οι οποίοι θα χορηγούσαν ηλεκτροσόκ αυξανόμενης έντασης κάθε φορά που ο υποτιθέμενος «εξεταζόμενος»έκανε λάθος στην απομνημόνευση λέξεων. Στο πείραμα συμμετείχαν κάθε φορά δύο άτομα, τα οποία μετά από εικονική κλήρωση αναλάμβαναν είτε το ρόλο του μαθητή είτε το ρόλο του δασκάλου. Στην πραγματικότητα ο μαθητής ήταν ο συνεργός του ερευνητή και ο δάσκαλος ο πραγματικός συμμετέχων.    Όταν ο δάσκαλος δίσταζε να συνεχίσει ο ερευνητής ασκούσε πίεση δίνοντας εντολές με στερεότυπο τρόπο. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι με τη διαταγή του ερευνητή όλοι οι συμμετέχοντες έφτασαν να χορηγήσουν υψηλής έντασης σοκ και το 65% υπάκουσε όλα τα αιτήματα του πειραματιστή, δίνοντας ηλεκτροσόκ προφανώς άνω των 450 βολτ (θανατηφόρο δόση).

https://www.youtube.com/watch?v=4b7YFtiE5EA

 

Τα ευρήματα του Μίλγκραμ υποστηρίζουν τον ισχυρισμό της Arendt ότι μέτριοι άνθρωποι μπορεί να διαπράξουν εξαιρετικά σκληρές πράξεις. Όπως το είδε, όταν έρχονται αντιμέτωποι με ισχυρούς ηγέτες, οι άνθρωποι εισέρχονται σε «κατάσταση ηθικής υποβουλησίας» στην οποία αναστέλλουν τη δική τους κρίση και εκχωρούν την ευθύνη για τις πράξεις τους στους υπεύθυνους.  Οι γραφειοκράτες των αυταρχικών καθεστώτων απαντούσαν στερεότυπα «εκτελούσαμε διαταγές»

Το Κράτος έχει δημιουργεί μια διοικητική μεγα-μηχανή, υπέρμετρα γραφειοκρατική και υπέρμετρα τεχνοκρατική (Morin 1991).Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα ενός νεο-ολοκληρωτικού κράτους, το οποίο θα καθυποτάξει, θα χειραγωγήσει, θα καταπιέσει τα άτομα.

Η γραφειοκρατική διάβρωση έχει βαθειές και περίπλοκες ρίζες στο ασυνείδητο.        
Καθώς η κοινωνία γίνεται πιο γραφειοκρατική η ορθολογική η αποτελεσματική σταθερή και ελεγχόμενη δράση καταστρέφει τον χώρο για δράσεις βασισμένες σε αμοιβαία κατανόηση και την διακριτική ευχέρεια (Hummel 1977).
Ο γραφειοκρατικός οργανισμός είναι ένα άκαμπτο σύστημα με πανίσχυρους ομοιοστατικούς μηχανισμούς.  Τα γραφειοκρατικά patterns χαρακτηρίζονται απο:

1)     απρόσωπους κανόνες

       2)     συγκεντρωτισμό στην λήψη αποφάσεων

3)     Στεγανά ανάμεσα στα ιεραρχικά στρώματα
 

4)     Ανάπτυξη παράλληλων σχέσεων εξουσίας γύρω από τις περιοχές αβεβαιότητας

Με την ολοένα αυξανόμενη γραφειοκρατικοποίηση ο κρατικός λειτουργός χάνει την ατομικότητα του και φορά τον μανδύα ενός ρόλου και μιας ταυτότητας, μετατρέπεται από κοινωνικά δρών υποκείμενο σε γραφειοκράτη.  Από αυτή την στιγμή είναι ευάλωτος σε παραινέσεις να δείχνει αφοσίωση και να ελέγχει τους υφιστάμενους.
Στο στρεσσογόνο κλίμα μιας γραφειοκρατικής υπηρεσίας η ανάληψη προσωπικής ευθύνης για τις πράξεις και τις αποφάσεις είναι μεγάλο ρίσκο για την ατομική ταυτότητα και την συμμετοχή στο επάγγελμα. Η γραφειοκρατική συμπεριφορά αντικαθιστά τις διυποκειμενικές, σημαντικές συνεργατικές και αποτελεσματικές κοινωνικές δράσεις με ασήμαντες, άκαμπτες κομφορμίστικες και ρουτινιάρικες δράσεις.
Η γραφειοκρατική πρακτική, συνδέεται με την ψυχαναγκαστική σκέψη και την καταναγκαστική συμπεριφορά που σκοπεύει στην καταστολή και άρνηση των γνήσιων συναισθημάτων, και του άγχους κατακερματισμού, που προκύπτει λόγω αμφιθυμικών συναισθημάτων και φόβου απώλειας της ατομικότητας.  Δρα για να αρνηθεί την πραγματικότητα με ματαιώσεις  αυτό-αποξένωση, και μόνωση του συναισθήματος, μηχανισμοί που εξασφαλίζουν την διαχείριση των ορίων εαυτού/αντικειμένου.  Αλλά παράλληλα με την καταναγκαστική και τελετουργική συμπεριφορά η γραφειοκρατία εξασφαλίζει μηχανισμούς αφομοίωσης και κατήχησης.  Ετσι η τελετουργική συμπεριφορά είναι και άμυνα και διαιώνιση του γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού και των απρόσωπων  προτύπων. Μια τέτοια συμπεριφορά ενισχύει τις τάσεις απομονωτισμού και την αμυντική στάση μεταξύ των στρωμάτων της ιεραρχίας, η οποία με τη σειρά της προωθεί τον ανταγωνισμό και την αντιπαλότητα μεταξύ των οργανωτικών μονάδων.

Κατά την ένταξη στον οργανισμό διαμορφώνεται μια νέα προσκόλληση στην ιεραρχική διάταξη. Εγκαθιδρύεται μια συγχωνευτική σχέση ανώτερου/υφιστάμενου που περιέχει συναισθηματική επένδυση, αλλά και αμφιθυμικά συναισθήματα. Τα δυναμικά της ψυχολογικής παλινδρόμησης, της επανάληψης και της ρουτίνας ανακύπτουν στην υπηρεσία του ευάλωτου ενήλικου εαυτού.

Ο γραφειοκράτης  αναδεικνύεται στην ιεραρχία από τον βαθμό προσήλωσης προς τις σχέσεις εξουσίας διαμέσου των ιεραρχικών στρωμάτων του οργανισμού. Μπορεί να παρακινείται από ανάγκες διαπροσωπικής ασφάλειας αλλά μπορεί το κίνητρο του να μια «ενδογενής» αγάπη, θαυμασμός και ετοιμότητα για υποταγή στην εξουσία. Η ισχύς τον συναρπάζει ακριβώς και μόνο επειδή είναι δύναμη (Fromm 1942).

Οι στρατηγικές του είναι:

·       Προσπάθειες να ορίσει και να χειριστεί το περιβάλλον ώστε τα άτομα να ελέγχονται σε ζητήματα που τον αφορούν.

·       Οικειοποιείται και ελέγχει το έργο.

·       Μονόπλευρη προστασία του εαυτού.

Όταν τα πιστεύω του εργαζόμενου είναι σε διάσταση με την πολιτική του οργανισμού τότε είτε θα συγκρουστεί, με πιθανό τίμημα να φύγει από την υπηρεσία, είτε να υποταχθεί, υπό την πίεση της ανάγκης για ασφάλεια. Σ΄αυτήν την περίπτωση θα καταστείλει και θα αρνηθεί τις συγκρούσεις του, ενισχύοντας περαιτέρω τις γραφειοκρατικές πρακτικές και την τελετουργική εφαρμογή του καθήκοντος που χαρακτηρίζεται από μια λίστα άκαμπτων δράσεων που ισοδυναμεί με την άμυνα της αντισταθμιστικής συμπτωματολογίας (reaction formation) στο απώτερο άγχος  απώλειας του ελέγχου.

Oι άνθρωποι που διατηρούν μια σταθερή συνεπή στάση, που αντιστέκονται στις γραφειοκρατικές επιρροές, και στην υποταγή και συγκρούονται, είναι εκείνοι που η αντίσταση τους προέρχεται από  μια διαρκή ταύτιση με ένα ιδανικό, μια αποστολή, μια ομάδα, μια κουλτούρα. Στο δίλλημα να υπακούσουν στον νόμο ή στο δίκαιο, απαντούν ότι συντάσσονται με το δίκαιο.

Οι τάσεις απομονωτισμού που ευοδώνει η εξουσία κάνουν το άτομο να νοιώθει αδύναμο απέναντι σε ενα πανίσχυρο μηχανισμό και η μόνη επιλογή είναι αυτό που του υπαγορεύουν τα ΜΜΕ, και ο φόβος του οικονομικού αφανισμού.

Σήμερα είναι πιο επιτακτική η ανάγκη για ένταξη σε συλλογικότητες.  Μόνο έτσι οι άνθρωποι θα  αισθάνονται ότι το εύρος των επιλογών τους  μεγαλώνει. 

Βιβλιογραφία

Arendt Ηannah2009, Eichmann in Jerusalem , Report on the banality of evil , ed Islets ,

Diamond Michael A (2009)Contributions from the ...The social character of bureaucracy: Anxiety and ritualistic defence Psychoanalytic Studies of Organizations: edited by BurkarsSievers: Carnac Books London

Fromm Erich 2001authoritarianism p:121-151 The Fear of FreedomRoutledge Classics)

Hummel, Ralph P. (1977). The Bureaucratic Experience. New York: St. Martin's Press

Milgram, S. (1974). Obedience to authority: An experimental view. New York: Harper & Row.

Morin Edgar 1991, Les Idées  LaMéthode (6 volumes) Paris, Seuil